2023માં નીચલી અદાલતો દ્વારા આપવામાં આવેલી મૃત્યુદંડની સજામાં 28 ટકાનો ઘટાડો

2023માં નીચલી અદાલતો દ્વારા આપવામાં આવેલી મૃત્યુદંડની સજામાં 28 ટકાનો ઘટાડો

ફાંસીની સજા એટલે મૃત્યુદંડ. હત્યા, બળાત્કાર અથવા આતંકવાદ જેવા કોઈપણ જઘન્ય ગુના માટે વ્યક્તિને મૃત્યુદંડ આપવાની કાયદાકીય વ્યવસ્થા છે. 2023માં નીચલી અદાલતો દ્વારા આપવામાં આવેલી મૃત્યુદંડની સજામાં 28 ટકાનો ઘટાડો થયો છે.

2023 માં, નીચલી અદાલતો (ટ્રાયલ કોર્ટ) એ કુલ 120 દોષિતોને મૃત્યુદંડની સજા સંભળાવી. જ્યારે ગત વર્ષે 167 કેદીઓને ફાંસીની સજા આપવામાં આવી હતી. ખાસ વાત એ છે કે મૃત્યુદંડને યથાવત રાખતા અપીલ કોર્ટના નિર્ણયોમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે 2023માં કોઈપણ વ્યક્તિની ફાંસીની સજાને યથાવત રાખી નથી. કર્ણાટક હાઈકોર્ટે માત્ર એક હત્યાના કેસમાં ફાંસીની સજા યથાવત રાખી હતી. હાઈકોર્ટમાં મૃત્યુદંડના આવા કેસોના નિકાલની ઝડપમાં 15 ટકાનો ઘટાડો થયો છે.

દિલ્હીની નેશનલ લો યુનિવર્સિટીએ પ્રોજેક્ટ 39A નામનો આઠમો રિપોર્ટ બહાર પાડ્યો છે. 2016 થી, દર વર્ષે મૃત્યુદંડના કેદીઓના અહેવાલો બહાર આવી રહ્યા છે. આ મુજબ ડિસેમ્બર 2023ના અંત સુધીમાં કુલ 561 કેદીઓને ફાંસીની સજા આપવામાં આવી હતી. આ આંકડો 2016 કરતા 45 ટકા વધુ છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે કોઈની સજા યથાવત રાખી નથી

2023 માં, જ્યારે ટ્રાયલ કોર્ટ દ્વારા આપવામાં આવેલી મૃત્યુદંડની સજા સામે સુપ્રીમ કોર્ટમાં અપીલ કરવામાં આવી હતી, ત્યારે જાણવા મળ્યું હતું કે પોલીસ તપાસમાં ખામીઓ હતી અને પુરાવાનો અભાવ હતો. જેના કારણે ઘણા આરોપીઓ નિર્દોષ છૂટી ગયા અથવા તેમની સજા ઓછી થઈ. 87% મૃત્યુદંડ સજા સંભળાવતા પહેલા આરોપીની પૃષ્ઠભૂમિ અથવા સંજોગોને સમજ્યા વિના આપવામાં આવી હતી.

પોતાનો ચુકાદો આપતી વખતે સુપ્રીમ કોર્ટે એ પણ જોયું કે આ લોકો જેલમાં કેવી રીતે રહ્યા અને તેમની માનસિક સ્થિતિ કેવી છે. કેરળ અને તેલંગાણા હાઈકોર્ટે પણ હવે આવા 13 કેસમાં સમાન રિપોર્ટ માંગ્યો છે.

2023 સુપ્રીમ કોર્ટે 5 કેસમાં છ કેદીઓને મુક્ત કર્યા અને બે કેદીઓ સાથે સંકળાયેલા બે કેસ ટ્રાયલ કોર્ટ અને હાઈકોર્ટમાં પાછા મોકલ્યા. આ તમામ નિર્ણયોમાં સુપ્રીમ કોર્ટે પોલીસ તપાસ અને ટ્રાયલમાં રહેલી ક્ષતિઓની ટીકા કરી હતી. એક કેસમાં, સુપ્રીમ કોર્ટે એ પણ શોધી કાઢ્યું હતું કે નારાયણ ચેતનરામ ચૌધરી ગુના સમયે સગીર હતા, જ્યારે તેમને 28 વર્ષ જેલમાં પસાર કરવા પડ્યા હતા, જેમાંથી તેમણે મૃત્યુદંડની સજા ફટકાર્યા બાદ 25 વર્ષ વિતાવ્યા હતા.

હાઈકોર્ટે 36 ગુનેગારોને નિર્દોષ જાહેર કર્યા હતા

એ જ રીતે, હાઈકોર્ટે તમામ આરોપોમાંથી 36 કેદીઓને નિર્દોષ છોડી મૂક્યા અને 5 કેદીઓ સાથે સંકળાયેલા ત્રણ કેસ ટ્રાયલ કોર્ટમાં પાછા મોકલ્યા. ફોરેન્સિક રિપોર્ટની ઊલટતપાસમાં ગંભીર ભૂલો હોવાના કારણે અને સજાની પ્રક્રિયા પણ બેદરકારીપૂર્વક કરવામાં આવી હોવાથી આવું કરવામાં આવ્યું હતું.

2023 માં, હાઈકોર્ટે 80 કેદીઓને સંડોવતા 57 મૃત્યુદંડના કેસોનો નિકાલ કર્યો હતો, જ્યારે 2022 માં, 101 કેદીઓ સાથે સંકળાયેલા 68 કેસોનો નિકાલ કરવામાં આવ્યો હતો. 2023 ના અંતે, 23 ઉચ્ચ અદાલતો સમક્ષ 488 કેદીઓ સાથે સંકળાયેલા 303 કેસ પેન્ડિંગ હતા.

કમનસીબે, જિતેન્દ્ર ઉર્ફે પપ્પુ શિંદેએ 9 સપ્ટેમ્બર 2023ના રોજ મહારાષ્ટ્રની યરવડા જેલમાં આત્મહત્યા કરી હતી. જિતેન્દ્રને નવેમ્બર 2017માં સગીર સાથે બળાત્કાર અને હત્યાના કેસમાં દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યો હતો અને તેને મૃત્યુદંડની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. તેણે આ નિર્ણય સામે બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં અપીલ કરી હતી. જિતેન્દ્ર સાત વર્ષ જેલમાં હતો, જેમાંથી તેણે છ વર્ષ તેની ફાંસીની સજા સામે અપીલના નિર્ણયની રાહ જોવામાં વિતાવ્યા.

લટકાવવાની પદ્ધતિને પડકાર આપો

સપ્ટેમ્બર 2022માં સુપ્રીમ કોર્ટના ત્રણ ન્યાયાધીશોની બેંચે મૃત્યુદંડ સંબંધિત કાયદાની સમીક્ષા કરવા અને તેમાં રહેલી ખામીઓને દૂર કરવા માટે બંધારણીય બેંચની રચના કરી હતી. ડિસેમ્બર 2023માં સુપ્રીમ કોર્ટે સંબંધિત પક્ષોને તેમના મંતવ્યો રજૂ કરવા કહ્યું હતું. એવી શક્યતા છે કે વર્ષ 2024માં આ અંગે સુનાવણી થઈ શકે છે.

માર્ચ 2023માં સુપ્રીમ કોર્ટે ફાંસી આપવાની પદ્ધતિની બંધારણીયતાને પડકારતી કેદીની અરજી પર વિચાર કર્યો હતો. કોર્ટે સરકારને અન્ય વિકલ્પો અને બંધારણ અનુસાર અમલની વધુ માનવીય પદ્ધતિઓની તપાસ કરવા માટે નિષ્ણાત સમિતિની રચના કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો.

દોષિત સાબિત થવા અને મૃત્યુદંડની સજા વચ્ચે કેટલો સમય અંતર છે?

2023 માં, એવું જાણવા મળ્યું હતું કે નીચલી અદાલતો દોષિત ઠેરવવા અને મૃત્યુદંડની સજા વચ્ચે ઘણો ઓછો સમય આપે છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં, સજા એક જ દિવસે સંભળાવવામાં આવી છે. આ ચિંતાજનક છે કારણ કે ગુનેગારના જીવન ઇતિહાસની સંપૂર્ણ તપાસ કર્યા વિના, તેને મૃત્યુદંડ કે આજીવન કેદની સજા આપવી તે નક્કી કરવું ન્યાયતંત્ર માટે મુશ્કેલ બની જાય છે.

સુપ્રીમ કોર્ટના કેટલાક નિર્ણયોએ તે જ દિવસની સજાની કાયદેસરતા પર શંકા વ્યક્ત કરી છે, જ્યારે અન્યોએ તેને ન્યાયી સુનાવણીનું ઉલ્લંઘન ન હોવાનું માલુમ પડ્યું છે. માહિતી અનુસાર, 2023 માં નીચલી અદાલતો દ્વારા આપવામાં આવેલી મૃત્યુદંડની સજામાંથી 37.14% સજા તે જ દિવસે અથવા દોષિત ઠેરવ્યાના એક દિવસ પછી આપવામાં આવી હતી. 45.71% કેસમાં બે થી સાત દિવસમાં સજા આપવામાં આવી હતી. માત્ર 17.14% કેસોમાં દોષિત ઠેરવ્યાના એક અઠવાડિયા પછી સજા સંભળાવવામાં આવી હતી.

નવા કાયદામાં શું બદલાવ આવ્યો?

ઓગસ્ટ 2023 માં, સંસદે ભારતની કાનૂની વ્યવસ્થા સાથે સંબંધિત ત્રણ નવા બિલ (BNS, BNSS અને BSB) પસાર કર્યા. રાષ્ટ્રપતિએ 25 ડિસેમ્બર 2023ના રોજ ત્રણેય બિલોને તેમની સંમતિ આપી હતી. આ પછી, આ ત્રણ બિલ કાયદો બની ગયા, જો કે ગૃહ મંત્રાલયે હજુ સુધી આ બિલો ક્યારે અમલમાં આવશે તે અંગેની સૂચના આપી નથી. ટૂંક સમયમાં આ કાયદા હાલના પીનલ કોડ IPC, CrPC, IEA ને બદલી શકે છે.

ઇન્ડિયન કોડ ઑફ ક્રિમિનલ પ્રોસિજર (BNS) માં મૃત્યુ સાથે સજાપાત્ર અપરાધોની સંખ્યા, જેણે IPC ને બદલ્યું, તે 18 છે, જ્યારે ભારતીય દંડ સંહિતામાં સંખ્યા 12 હતી. નવા કાયદામાં મૃત્યુદંડના કેદીઓ વતી દયાની અરજી દાખલ કરવાની પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરવામાં આવી છે. આ ઉપરાંત મૃત્યુદંડની સજા ઘટાડીને આજીવન કેદમાં આપી શકાય તેવી સજાનો અવકાશ પણ મર્યાદિત કરવામાં આવ્યો છે.

2023 માં વિશ્વભરમાં મૃત્યુ દંડ પર કરવામાં આવેલા મુખ્ય ફેરફારો

2023માં માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ વિશ્વના ઘણા દેશોમાં મૃત્યુદંડ અંગેના ફેરફારો જોવા મળ્યા છે.

મલેશિયા: એપ્રિલ 2023 માં, મલેશિયાની સંસદે અમુક ગુનાઓ માટે ફરજિયાત મૃત્યુદંડને નાબૂદ કરવા માટે એક બિલ પસાર કર્યું. આ અંતર્ગત હત્યા, ડ્રગ્સની હેરાફેરી, દેશદ્રોહ અને આતંકવાદ સહિતના 12 ગુનાઓ માટે ફરજિયાત મૃત્યુદંડ અને આજીવન કેદની સજા નાબૂદ કરવામાં આવી હતી. અન્ય એક ખરડો પસાર કરવામાં આવ્યો, જેના દ્વારા અગાઉ મૃત્યુદંડ અથવા આજીવન કેદની સજા સંભળાવવામાં આવેલા લોકોની સજા પર પુનર્વિચાર કરી શકાશે.

ઘાના: જુલાઈ 2023 માં, ઘાનાની સંસદે સામાન્ય ગુનાઓ માટે મૃત્યુદંડને નાબૂદ કરવા માટે એક બિલ પસાર કર્યું. આ બિલનો હેતુ સામાન્ય ગુનાઓ માટે મૃત્યુદંડની જોગવાઈને નાબૂદ કરવાનો છે. હત્યા, માનવવધ, ચાંચિયાગીરી અને દાણચોરી જેવા ગુના માટે આજીવન કેદની સજા સાથે બદલવામાં આવશે. જો કે, હજુ પણ રાજદ્રોહના ગંભીર ગુના માટે મૃત્યુદંડની જોગવાઈ છે. ઘાનામાં છેલ્લી મૃત્યુદંડ 1933 માં હતી.

કેન્યા: ઓક્ટોબર 2023 માં, કેન્યાના રાષ્ટ્રપતિએ ‘પાવર ઓફ મર્સી એડવાઇઝરી કમિટિ’ની ભલામણના આધારે, 21 નવેમ્બર 2022 પહેલા દેશમાં આપવામાં આવેલી તમામ મૃત્યુદંડની સજાને આજીવન કેદમાં ફેરવી હતી. અગાઉ 2009 અને 2016માં તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિઓએ 4000 અને 2655 કેદીઓની ફાંસીની સજાને આજીવન કેદમાં ફેરવી હતી.

2017 માં, કેન્યાની સુપ્રીમ કોર્ટે હત્યાના ગુના માટે ફરજિયાત મૃત્યુદંડને ગેરબંધારણીય જાહેર કર્યો. કેન્યામાં છેલ્લી ફાંસીની સજા 1987માં થઈ હતી.

યુએસ: 21 એપ્રિલ, 2023ના રોજ, વોશિંગ્ટન રાજ્યના ગવર્નર જય ઇન્સ્લીએ રાજ્ય સ્તરે મૃત્યુદંડને નાબૂદ કરતા બિલ પર હસ્તાક્ષર કર્યા. રાજ્યપાલે 2014માં મૃત્યુદંડ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. 2018 માં, વોશિંગ્ટન સુપ્રીમ કોર્ટે એક ઐતિહાસિક નિર્ણય આપ્યો હતો, જેમાં રાજ્યમાં મૃત્યુદંડને ગેરબંધારણીય જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો.