રક્ષા નિષ્ણાત પાસેથી યુદ્ધની સ્થિતિમાં નાગરિકો માટે સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમ અને યુદ્ધાભ્યાસનું મહત્વ વિશે જાણો

રક્ષા નિષ્ણાત પાસેથી યુદ્ધની સ્થિતિમાં નાગરિકો માટે સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમ અને યુદ્ધાભ્યાસનું મહત્વ વિશે જાણો

યુદ્ધ અથવા કટોકટીની સ્થિતિમાં નાગરિકોની સુરક્ષા અને સ્થિતિસ્થાપકતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમ અને યુદ્ધાભ્યાસનું મહત્વ અદ્વિતીય છે. તાજેતરમાં જમ્મુ-કાશ્મીરના પહેલગામમાં થયેલા પાકિસ્તાની આતંકવાદી હુમલાએ ભારતમાં આવી તૈયારીઓની તાત્કાલિક જરૂરિયાતને રેખાંકિત કરી છે. આ હુમલાએ નાગરિકો અને સુરક્ષા દળોની સતર્કતા, સરકારની દૂરંદેશી નીતિઓ, અને સિવિલ ડિફેન્સની ભૂમિકાને વધુ મહત્વપૂર્ણ બનાવી છે. આ લેખમાં સિવિલ ડિફેન્સના મુખ્ય પાસાઓ, ભારત સરકારના પગલાં, પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની નીતિઓ, ભારતીય સેના અને સુરક્ષા દળોની ભૂમિકા, તેમજ સિવિલ ડિફેન્સની રચના અને તેની ભૂમિકાની ચર્ચા કરવામાં આવશે.

સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમના મુખ્ય પાસાઓ: મૂળભૂત તાલીમ:

સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમ: આ તાલીમ નાગરિકોને યુદ્ધ, આતંકવાદી હુમલા અથવા કુદરતી આપત્તિની સ્થિતિમાં સ્વ-રક્ષણ અને સામૂહિક સુરક્ષા માટે તૈયાર કરે છે.

પ્રાથમિક સારવાર: ઈજાગ્રસ્તોને તાત્કાલિક સહાય પૂરી પાડવાની કુશળતા.

આગ નિયંત્રણ: આગને નિયંત્રિત કરવાની તકનીકો, ખાસ કરીને હુમલા દરમિયાન ઉદ્ભવતી આગની સ્થિતિમાં.

બચાવ કામગીરી: બોમ્બ વિસ્ફોટ, ધરતીકંપ અથવા આતંકવાદી હુમલામાં ફસાયેલા લોકોને બચાવવા.

સ્થળાંતર યોજના અને રિહર્સલ: પહેલગામ હુમલા જેવી ઘટનાઓ દર્શાવે છે કે ઝડપી અને સુરક્ષિત સ્થળાંતરની યોજના કેટલી મહત્વપૂર્ણ છે.

સુરક્ષિત સ્થળોની ઓળખ: બોમ્બ શેલ્ટર, ભૂગર્ભ આશ્રયસ્થાનો, અને અન્ય સુરક્ષિત સ્થળો.

પરિવહન વ્યવસ્થા: નાગરિકોને ઝડપથી ખસેડવા માટે વાહનો અને માર્ગોની વ્યવસ્થા.

નિયમિત ડ્રિલ: સ્થળાંતર પ્રક્રિયાનું રિહર્સલ, જેથી ગભરાટ ટળે અને કાર્યક્ષમતા વધે.

બ્લેકઆઉટ તાલીમ: આતંકવાદી હુમલા અથવા હવાઈ આક્રમણ દરમિયાન બ્લેકઆઉટ એ દુશ્મનના લક્ષ્યાંકને મુશ્કેલ બનાવવાની વ્યૂહરચના છે. આ તાલીમમાં પ્રકાશના સ્ત્રોતોને ઢાંકવાની રીતો, બ્લેકઆઉટ દરમિયાન બહાર ન નીકળવું, પ્રકાશ bsબહાર ન પ્રસરે તે રીતે ટોર્ચ અને બેટરીથી ચાલતા ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરવો વિગેરે સામેલ હોય છે.

અન્ય યુદ્ધાભ્યાસના પાસાઓ:

સંચાર વ્યવસ્થા: રેડિયો અને વૈકલ્પિક સંચાર પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ, ખાસ કરીને જ્યારે ટેલિફોન અને ઈન્ટરનેટ નિષ્ફળ જાય ત્યારે તેનું મહત્વ વધી જાય છે.

ખોરાક અને પાણીનું સંચય: લાંબા સમયની કટોકટી માટે આવશ્યક વસ્તુઓનો સંગ્રહ.

મનોવૈજ્ઞાનિક તૈયારી: નાગરિકોને ગભરાટ અને તણાવનો સામનો કરવા માટે માનસિક મજબૂતીની તાલીમ આપવામાં આવે છે. પહેલગામ હુમલા પછીની સ્થિતિ અને સિવિલ ડિફેન્સની જરૂરિયાત અનેકગણી વધી જાય છે. આ ઘટનાએ સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમની નિર્ણાયક જરૂરિયાતને ઉજાગર કરી છે. ખાસ કરીને સરહદી વિસ્તારોમાં આ એકદમ અગત્યનું બની જાય છે, જ્યાં યુદ્ધના સંજોગોમાં નાગરિકો તાલીમબદ્ધ હોય તો તેઓ ઝડપથી સુરક્ષિત સ્થળે પહોંચી શકે છે અને ગભરાટને બદલે સમજદારીથી કાર્ય કરી શકે છે.

કેમિકલ, બાયોલોજીકલ અને સાયબર હુમલાઓ દરમિયાન સુરક્ષા અને સાવચેતી અને ભારતીય સેના તથા સરકારની સહાયતા:

કેમિકલ હુમલા: હુમલાની શંકા હોય તો તાત્કાલિક ગેસ માસ્ક અથવા ભીનું કપડું મોં પર રાખો. ઝેરી ગેસના સંપર્કથી બચવા ઊંચા સ્થાને અથવા બંધ ઓરડામાં આશરો લો. આ ઉપરાંત ત્વચા પર ઝેરી પદાર્થ લાગે તો પાણી અને સાબુથી સાફ કરો. સરકારી સૂચનાઓ (જેમ કે રેડિયો, ટીવી, મોબાઇલ એલર્ટ)નું પાલન કરો. ઇમરજન્સી કીટ (પાણી, ખોરાક, દવાઓ, ફર્સ્ટ એઇડ) તૈયાર રાખો.

બાયોલોજીકલ હુમલા: શંકાસ્પદ બીમારીના લક્ષણો (જેમ કે અસામાન્ય ઉધરસ, તાવ) દેખાય તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરો. જાહેર સ્થળોએ માસ્ક પહેરો અને સામાજિક અંતર જાળવો. હાથ નિયમિત ધોવા અને સેનિટાઇઝરનો ઉપયોગ કરો. શંકાસ્પદ પદાર્થ (જેમ કે પાવડર, પ્રવાહી)ને સ્પર્શ ન કરો; તેની જાણ સત્તાધીશોને કરો. રસીકરણ અને આરોગ્ય સૂચનાઓનું પાલન કરો.

સાયબર હુમલા: મજબૂત પાસવર્ડનો ઉપયોગ કરો અને નિયમિત બદલો. શંકાસ્પદ ઇમેઇલ, લિંક્સ અથવા મેસેજ પર ક્લિક ન કરો. એન્ટી-વાયરસ સોફ્ટવેર અને ફાયરવોલ અદ્યતન રાખો.
વ્યક્તિગત માહિતી (જેમ કે બેંક વિગતો) શેર ન કરો. સાયબર હુમલાની જાણ સ્થાનિક પોલીસ અથવા સાયબર ક્રાઇમ સેલને કરો.

ભારતીય સેના અને સરકારની સહાયતા:

કેમિકલ હુમલા: સેનાની NBCR (ન્યુક્લિયર, બાયોલોજીકલ, કેમિકલ, રેડિયોલોજીકલ) ટીમોને ઝેરી પદાર્થોની ઓળખ અને નિષ્ક્રિયકરણ માટે સહકાર આપો. શંકાસ્પદ ગેસ અથવા રસાયણોની જાણકારી તાત્કાલિક સેના/પોલીસને પૂરી પાડો. ડિકોન્ટેમિનેશન (ઝેર દૂર કરવાની) પ્રક્રિયામાં સેનાને સહાય કરો. ઇવેક્યુએશન યોજનાઓનું પાલન કરો અને ટ્રાફિક/ભીડ નિયંત્રણમાં મદદ કરો.

બાયોલોજીકલ હુમલા: આરોગ્ય વિભાગની ટીમોને શંકાસ્પદ બીમારીઓની માહિતી આપો. ક્વોરેન્ટાઇન અથવા લોકડાઉનના નિયમોનું સખત પાલન કરો. રસીકરણ અભિયાનોમાં સ્વયંસેવક તરીકે ભાગ લો. નાગરિકોમાં જાગૃતિ ફેલાવવા સરકારના પ્રચારમાં સહયોગ આપો.

સાયબર હુમલા: સરકારની સાયબર સુરક્ષા ટીમો (જેમ કે CERT-In)ને શંકાસ્પદ સાયબર પ્રવૃત્તિઓની જાણ કરો. સાયબર હુમલાથી અસરગ્રસ્ત નેટવર્ક અથવા ડિવાઇસની માહિતી શેર કરો. સરકારી સાયબર જાગૃતિ કાર્યક્રમોમાં ભાગ લઈને નાગરિકોને શિક્ષિત કરો. રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સાથે સંબંધિત મહત્વની માહિતી સેના/સરકાર સુધી પહોંચાડો.

પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની દૂરંદેશીતા:

પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ ભારત સરકારે સિવિલ ડિફેન્સ અને રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાને મજબૂત કરવા માટે એ દૂરંદેશી પગલું લીધું છે. તેઓની ‘આત્મનિર્ભર ભારત’ અને ‘સશક્ત ભારત’ નીતિઓએ નાગરિકોને સ્વ-રક્ષણ અને સામૂહિક જવાબદારીની ભાવના જગાવી છે. તેમના નેતૃત્વમાં નેશનલ ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથોરિટી (NDMA) દ્વારા સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમને વધુ વ્યાપક અને નિયમિત બનાવવામાં આવી રહી છે, જેમાં શાળાઓ, કોલેજો, અને સમુદાયોનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત ભારતીય સેના અને સુરક્ષા દળો દ્વારા સરહદી ગામડાઓમાં ‘ગામ રક્ષક દળ’ જેવા કાર્યક્રમો પણ કરવામાં આવતા હોય છે, જે નાગરિકોને સુરક્ષા અને ગુપ્તચર માહિતી પૂરી પાડવાની તાલીમ આપે છે.

સિવિલ ડિફેન્સની રચના અને ભૂમિકા:

ભારતમાં સિવિલ ડિફેન્સની સ્થાપના 1962માં ભારત-ચીન યુદ્ધ દરમિયાન નાગરિકોની સુરક્ષા માટે કરવામાં આવી હતી. તેનો હેતુ યુદ્ધ અથવા આપત્તિની સ્થિતિમાં નાગરિકોને તાલીમ આપવી અને તેમની સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવી એ હતો. આજે સિવિલ ડિફેન્સ ગૃહ મંત્રાલય હેઠળ આ સંસ્થા નેશનલ ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથોરિટી (NDMA) હેઠળ કાર્યરત છે અને તેની ભૂમિકા યુદ્ધ જેવી ઘટનાઓમાં અત્યંત નિર્ણાયક છે. સિવિલ ડિફેન્સ સ્વયંસેવકો નાગરિકોને પ્રાથમિક સારવાર, બચાવ કામગીરી, અને આગ નિયંત્રણની તાલીમ આપે છે, જે આતંકવાદી હુમલા દરમિયાન જીવન બચાવવામાં મદદરૂપ થાય છે. વધુમાં, તે સ્થળાંતર યોજનાઓના રિહર્સલ તેમજ બ્લેકઆઉટ તાલીમનું આયોજન કરે છે, જે દુશ્મનના હુમલાઓથી બચવા માટે અત્યંત જરૂરી છે.

યુદ્ધાભ્યાસની સકારાત્મક સાર્થકતા:

નાગરિકોની સુરક્ષા: સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમ નાગરિકોને હવાઈ હુમલા, બોમ્બ વિસ્ફોટ, અને આતંકવાદી હુમલાઓથી બચવાની ક્ષમતા આપે છે.

ગભરાટ ઘટાડવો: નિયમિત ડ્રિલ અને રિહર્સલથી નાગરિકો આપત્તિની સ્થિતિમાં શાંત રહે છે અને સમજદારીપૂર્વક કાર્ય કરે છે.

સામાજિક એકતા: આ તાલીમ નાગરિકોમાં સામૂહિક જવાબદારીની ભાવના જગાડે છે, જે સમુદાયની સુરક્ષા માટે એકસાથે કામ કરવા પ્રેરે છે.

રાષ્ટ્રીય સુરક્ષામાં યોગદાન: તાલીમબદ્ધ નાગરિકો સૈન્ય અને સુરક્ષા દળોનો બોજ ઘટાડે છે, જેથી તેઓ યુદ્ધના મોરચે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકે.

આધુનિક જોખમો સામે તૈયારી: આધુનિક યુદ્ધમાં રાસાયણિક, જૈવિક, અને સાયબર હુમલાઓનું જોખમ પણ રહેલું છે. સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમ આવા જોખમો સામે લડવા માટે રાષ્ટ્રના નાગરિકોને તૈયાર કરે છે.

પાકિસ્તાનમાં છુપાયેલા આંતકવાદીઓના ઠેકાણાઓ નાબૂદ કરવા માટે લેવાનાર સંભવિત સૈન્ય પગલાઓ બાદ પાકિસ્તાન વળતો હુમલો કરે તેવા સંજોગોમાં સિવિલ ડિફેન્સ તાલીમની અનિવાર્યતા ખૂબ જ અગત્યની છે. ભારત સરકાર, પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના દૂરંદેશી નેતૃત્વમાં, આ તાલીમને વધુ વ્યાપક બનાવી રહી છે. ભારતીય સેના અને સુરક્ષા દળોની સતર્કતા અને સિવિલ ડિફેન્સની 1962થી ચાલતી પરંપરા નાગરિકોને કોઈપણ પડકારોનો સામનો કરવા માટે સજ્જ કરે છે. આ તૈયારીઓ માત્ર વ્યક્તિગત સુરક્ષા જ નહીં, પરંતુ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અને સામાજિક એકતાને પણ મજબૂત કરે છે. શાળાઓ, કોલેજો, અને સમુદાયોમાં આવી તાલીમનું આયોજન ભારતની કટોકટી સમયની તૈયારીઓને નોંધપાત્ર રીતે સુધારી શકે છે, જે આધુનિક જોખમોના યુગમાં અત્યંત જરૂરી છે.

આ બધાથી શિરમોર બાબત એ છે કે આપણે અનેકતામાં એકતા અને પરસ્પર સહયોગ જાળવીને રાષ્ટ્ર પ્રથમની ભાવના અગ્રેસર રાખીએ.

✍🏻
હિરેન કોટક
રક્ષા નિષ્ણાત
રક્ષા અધ્યયન તથા વિશ્લેષણ સંસ્થાન, નવી દિલ્હી